Cytaty Ucieczka od bezradności - Tomasz Stawiszyński

Doświadczenie, które pojawia się, kiedy czasami znienacka budzimy się w nocy, sami albo tuż obok kogoś, kto pogrążony jest w głębokim śnie. Dookoła zalega ciemność, a serce bije z prędkością karabinu maszynowego. Nie ma do dyspozycji tradycyjnych środków uśmierzających, nie pomaga świadomość, że przecież wszędzie wokół toczy się życie, a sprawy idą swoim torem. Jest się sam na sam z własnym ciałem, które – wydaje się – w każdej chwili może odmówić posłuszeństwa. Śmierć staje się dojmująco realna, nawet jeśli za godzinę czy dwie będzie można, przynajmniej na pewien czas, pozornie usunąć ją z pola widzenia, na nowo pogrążyć się w transie codzienności, w kulturze wyparcia. Dojmująco realny staje się także lęk, przeszywający, nie dający wytchnienia. Drobne ukłucie urasta do [...]

O tym, że depresja to nieprzeżyta żałoba, utknięcie w procesie, który – gdyby stworzyć dlań przestrzeń – wykonałby przeznaczoną mu pracę, pisał już sto lat temu Freud w tyleż fundamentalnym, ile kontrowersyjnym eseju „Żałoba i melancholia”. Ojciec psychoanalizy pracė żałoby (pojęcie to z czasem zrobiło zawrotną karierę) definiował jako uwalnianie energii psychicznej zogniskowanej na zewnątrz, w innym człowieku, którego już nie ma. Jej zatrzymanie skutkować miało bowiem stanem przypominającym psychiczny odpowiednik bólu fantomowego. Do podobnych wniosków – to znaczy: nieprzeżyta żałoba powraca prędzej czy później jako depresja - doszedł także jeden z najciekawszych współczesnych psychologów Jonathan Rottenberg , który poszukując odpowiedzi na pytanie o przyczyny współczesnej epidemii depresji, wykrył tę samą zależność. Brak możliwości otwartego skonfrontowania się ze stratą, zwłaszcza gdy jest ona dotkliwa, powoduje, że po pewnym czasie cały skomplikowany system regulowania naszych stanów emocjonalnych ulega specyficznemu paraliżowi.

Coraz wymyślniejsze leki, coraz intensywniejsze techniki terapeutyczne. Kwestie systemowo-społeczne starannie się przy tym omija. W dyskusji o emocjach, o melancholii, smutku czy depresji nie używa się w ogóle pojęć dotyczących sfery politycznej i społecznej. Nie podejmuje się refleksji nad tym, w jaki sposób urządzona jest wspólnota, której jesteśmy częścią. Wszystko – słyszymy za to – jest w naszej głowie, w naszym mózgu albo najwyżej w naszej prywatnej historii, w relacjach z rodzicami. Tylko my jesteśmy za siebie odpowiedzialni, tylko my możemy więc użyć narzędzi służących poprawie samopoczucia. Skorzystać z usług psychiatry, terapeuty, coacha, nauczyciela medytacji, szamana podającego ayahuascę.
Dzięki temu system społeczny, który nas wpędza w rozpacz, może bezpiecznie trwać, niczym nie niepokojony. Zamiast go zmieniać – pogrążeni jesteśmy w desperackich próbach zmieniania siebie. Jest mu to bez wątpienia na rękę.

Takie są realia naszego doświadczenia. Tak wygląda życie, kiedy już odkładamy smartfona albo laptopa, zamykamy kolejny poradnik głoszący, że siłą woli można przenosić góry. Nie pozwolić sobie wówczas na smutek, na żal za tym, co, żyjąc, tracimy I co przyjdzie nam kiedyś utracić bezpowrotnie, to w jakimś sensie sprzeniewierzyć się samemu sobie, okłamać się, wyprowadzić w pole. To także stać się dla siebie kimś na kształt totalitarnego dyktatora. Więcej nawet - stać się kimś takim dla innych. Niezgoda na własną słabość, zaślepienie ideałami sprawności, aktywności i optymizmu prowadzą nie tylko do braku tolerancji na własnej bezradności – zamykają nas również na bezradność cudzą. Niszczą empatię. Zamieniają nas w zawsze uśmiechnięte, zawsze produktywne, zawsze gotowe do działania, ale zarazem też fundamentalnie samotne cyborgi, które na każdy przejaw niedoskonałości, bezwładu, przypadku, słabości albo zagrożenia - czyli w ogóle braku kontroli - reagują podszytą lękiem racjonalizacją. O tym, że są to cyborgi tak naprawdę udręczone poczuciem nadmiarowej odpowiedzialności za wszystko, już nawet nie wspominam.

A zatem jeszcze raz: istnieją takie życiowe sytuacje, które nieodwołalnie łamią nas albo naszych bliskich. Sytuacje, z których nie umiemy albo nie będziemy umieli wyjść obronną ręką i które nie będą miały szczęśliwego zakończenia. Nie da się takich sytuacji uniknąć, nie da się przed nimi uchronić. Żadna terapia, żadna pigułka, żaden coach ani szaman nie uchronią nas przed nieuchronnymi stratami, niewykorzystanymi możliwościami, rozczarowaniem, starzeniem się, chorobą i śmiercią.

Obywatel, który budzi się z nożem w ręku w towarzystwie zwłok – oto figura ślepoty na własne zło, na własną niedoskonałość czy też, mówiąc językiem Carla Gustava Junga, na własny cień, o którym autor „Typów psychologicznych” mawiał, że im mniej jest on zespolony ze świadomością, tym staje się ciemniejszy i większy. Im zatem większa nieświadomość własnej predyspozycji do okrucieństwa, tym większe okrucieństwo. Im silniejsza identyfikacja z tym, co moralnie wzniosłe i doskonałe, tym większa szansa, że realna praktyka będzie nosiła znamiona jakości dokładnie przeciwnych.

Skoro zewsząd słyszymy, że mamy być optymistycznie nastawieni i zadowoleni z życia, że jest to stan naturalny i pożądany (a jeśli nie jest naszym udziałem, znaczy to niechybnie, że jest coś z nami nie tak), musimy liczyć się z tym, że prędzej czy później dopadną nas wyparte emocje, których naturalną ekspresję długo i uparcie blokowaliśmy wiedzeni przykazaniami religii pozytywnego myślenia. Rottenberg powiada w pewnym momencie – co jest, przyznajmy, nader obrazową metaforą – „że stawianie sobie za cel pomnażania szczęścia przypomina sytuację człowieka na stacjonarnej bieżni, która przesuwa się tym szybciej, intensywniejszy jest jego bieg. (...) Jeżeli ktoś uważa, że wysoki pozytywny nastrój jest łatwy do osiągnięcia, to długo utrzymujący się obniżony nastrój odczuwa jako zniewagę wywołującą izolujące i stygmatyzujące pytanie: «co jest ze mną nie tak?». Negatywne uczucia żywione wobec negatywnych uczuć stanowią poważne zagrożenie”.

Współcześnie obserwujemy proces stopniowego przenoszenia w obszar psychiatrii problemów, które dotychczas postrzegano jako wchodzące w zakres kompetencji opieki społecznej. W książce „Creating Mental Illness” (Tworzenie choroby psychicznej) Allan Horowitz śledzi tego rodzaju przemiany od lat siedemdziesiątych XX wieku, kiedy to – na potrzeby swojej pracy doktorskiej – przeprowadzał wywiady z osobami zgłaszającymi się do psychiatry w państwowym ośrodku zdrowia w New Heaven w Stanach Zjednoczonych. Młody socjolog zauważył wtedy, że w grupie osób, których nie stać było na korzystanie z ekskluzywnych prywatnych ośrodków, występowało wyjątkowo dużo problemów takich jak samotność, zdrady w małżeństwach, nadużywanie alkoholu, nieustanne konflikty z partnerami, dziećmi i rodzicami. Co osobliwe – kartoteki lekarskie w ogóle nie łączyły tych problemów z diagnozami psychiatrycznymi. Były to wówczas najwyżej [...]

*„ Obecnie panująca ontologia wyklucza możliwość uwzględnienia jakiegokolwiek społecznego związku przyczynowego w przypadku choroby psychicznej. Chemizacja i biologiizacja choroby psychicznej jest oczywiście równoznaczna z jej depolityzacją. Traktowanie jej jako indywidualnego problemu chemiczno-biologicznego jest dla kapitalizmu niezmiernie korzystne. Po pierwsze, wzmacnia to dążenie Kapitału do zatomizowanego indywidualizmu (jesteś chory, bo taką masz chemię mózgu). Po drugie, tworzy nieprawdopodobnie lukratywny rynek, w którym międzynarodowe koncerny farmaceutyczne mogą wciskać ludziom swoje leki (wyleczymy cię za pomocą naszych SSRI) Oczywiste jest, że choroby psychiczne konkretyzują się na poziomie neurologicznym, ale nie mówi to nic o ich przyczynie. (...) Wymaga to wyjaśnień natury społeczno-politycznej”.

*Fisher

... wszelkie stany emocjonalne niemieszczące się w coraz bardziej arbitralnie definiowanej normie postrzega się w zupełnym oderwaniu od systemu społeczno-ekonomiczno-politycznego. Zamiast tego prezentuje się je jako wynikające albo z prywatnej historii jednostki (na przykład z relacji z rodzicami), albo też z nierównowagi neuroprzekaźników w jej układzie nerwowym.

Przynosi to liczne korzyści. Przede wszystkim pozwala utrzymać ekonomiczny i polityczny status quo, odwraca bowiem uwagę od potencjalnych systemowych przyczyn czy nieprawidłowości. Zamiast tego skupia się na wypadającej z obiegu – a tym samym z cyklu produkcyjnego- jednostce, którą przy użyciu środków chemicznych albo niefarmakologicznych metod reedukacji należy jak najszybciej ponownie włączyć do rynkowej gry. W ten właśnie sposób psychiatria czy psychoterapia – ale także cały ten gigantyczny przemysł skomercjalizowanych i wprzegiętnych w machinę biznesową praktyk mindfulness: rozmaitych warsztatów, coachingu, mentoringu i medytacji w służbie korporacji - mogą się stać metodą utrzymywania przez system homeostazy.

... propagowany przez twórców DSM model- oparty na kryterium ilościowym – otwiera po prostu nowe możliwości patologizowania żałoby i smutku. Jeśli bowiem ostatecznym wyznacznikiem okazują się tutaj wyłącznie intensywność i czas trwania stanu obniżonego nastroju, nie odniesienie do rzeczywistości (także rzeczywistości społeczno-kulturowej), prowadzi to do konkluzji, że samo poczucie dyskomfortu, bez względu na jego źródła, jest stanem chorobowym wymagającym takiej czy innej terapeutycznej interwencji.

... we współczesnym kapitalizmie obowiązującą doktryną jest indywidualistyczny optymizm albo raczej optymistyczny indywidualizm. Powiada on: wszyscy mamy równe szanse, a rzeczywistość ekonomiczna oraz reguły, które nią rządzą, są czymś naturalnym, niekwestionowanym, zrozumiałym samo przez się. Miejsce, które zajmiesz (albo które już zajmujesz w hierarchii społecznej), zależy w stu procentach od twojej przedsiębiorczości i zaradności. Chcesz osiągnąć sukces? Poweźmij odpowiednie postanowienie, zrób dokładny plan i starannie go wypełniaj. Jeśli ci się uda - jest to zasługa twojej żelaznej determinacji i talentu, czyli twoich osobniczych indywidualnych cech. Jeśli ci się nie uda, będzie to efektem twojej najpewniej niewystarczająco żelaznej determinacji i zbyt małego talentu, czyli również twoich osobniczych, indywidualnych cech. Środowisko, w którym podejmujesz – albo i nie – swoje wysiłki, nie ma jednak żadnego wpływu na końcowy efekt tych zmagań. Nie ma znaczenia, w jakiej rodzinie się urodziłeś, kto rządzi w twoim kraju, jakiej jesteś płci, rasy czy ile masz lat. Wszystko jest nieistotne wobec tego, co ty sam lub ty sama możesz zrobić ze swoim losem dzięki dobrze wykorzystanym predyspozycjom i odpowiedniej dozie silnej woli. Zapamiętaj: środowisko, w jakim przyszło ci walczyć o swój sukces, jest przezroczyste – czy raczej jest dobre, bo stwarza ci nieograniczone możliwości. Wolny człowiek na wolnym rynku może osiągnąć wszystko, co chce. Czy z tych dobrodziejstw w sposób wolny skorzystasz – to już inna sprawa. Pozytywne nastawienie, pozytywne myślenie, unikanie defetyzmu – oto istotne punkty na drodze do osiągnięcia upragnionych celów.