Czytanie, dla którego chwile odkradałem pracy, stało się nową zbrodnią, którą opłacałem nowymi karami. Zamiłowanie to, drażnione przeszkodami, stało się namiętnością, wkrótce szałem. La Tribu, sławna właścicielka czytelni, dostarczała mi książek wszelkiego rodzaju. Dobre, złe, wszystko mi było jedno; nie wybierałem; czytałem wszystko jednako chciwie.

Czytałem w warsztacie, czytałem chodząc z posyłkami, czytałem w wychodku, zapamiętując się po prostu całe godziny; w głowie mi się kręciło, nic nie robiłem poza czytaniem. Majster szpiegował mnie, łapał, bił, zabierał mi książki. Ile tomów podartych, spalonych, wyrzuconych oknem! Ile dzieł zbrakowanych w czytelni starej La Tribu! Kiedy nie miałem czym płacić, oddawałem koszule, krawatki, łachy; trzy su* niedzielnej pensji przechodziły regularnie do jej kasy.

*su, właśc. sous (fr.) — daw. drobna moneta francuska, o wartości 1/20 liwra (funta).

Nie mogąc odgadnąć, czy paplanina moja jest jej do smaku, czułem się wciąż niepewny; całą mą troską było nie tyle wyrażenie mych myśli, ile nie wyrwanie się z niczym, co by mi mogło zaszkodzić. Zauważyłem później, że ten suchy sposób zadawania ludziom pytań, jakoby celem ich poznania, jest dosyć powszechny u kobiet, które wiele mniemają o swoim rozumie. Wyobrażają sobie, iż nie zdradzając swoich myśli, łatwiej przenikną myśli drugiego; nie widzą, iż tym samym odejmują odwagę objawienia ich. Człowiek, którego się bierze na spytki, zaczyna przez to samo mieć się na ostrożności; jeśli mniema, iż nie mając dlań istotnego zainteresowania, chce ktoś go jedynie wyciągnąć na słowa, wówczas albo kłamie, albo milczy, albo ma się w dwójnasób na ostrożności i woli raczej uchodzić za głupca niż wziąć się na lep obojętnej ciekawości. Słowem, źle się ten bierze do czytania w sercu drugich, kto zbyt oczywiście ukrywa przed nimi własne.

„Stałem się samotny, czyli, jak to się mówi, nietowarzyski i mizantropijny, ponieważ najdziksza samotność wydaje mi się lepsza od towarzystwa niegodziwych, które żywi się jedynie zdradą i nienawiścią”.

W ten sposób zaczynam rozumieć, jak trudno jest poznawać świat, i nie wiem nawet, gdzie się trzeba umieścić, aby go dobrze obserwować. Filozof stoi zbyt od niego daleko, człowiek światowy zbyt blisko. Jeden widzi za dużo, aby myśleć, drugi za mało, aby osądzić całość obrazu.